شعر و عرفان

هفت نصیحت مولانا

گشاده دست باش ،

جاری باش ، کمک کن  .  ( مثل رود )

با شفقت و مهربان باش .     ( مثل خورشید )

اگر کسی اشتباه کرد

 آن را بپوشان .         ( مثل شب )

وقتی عصبانی شدی

خاموش باش .      (مثل مرگ )

متواضع باش و کبرنداشته باش .   ( مثل خاک )

بخشش و عفو داشته باش  .   ( مثل دریا )

اگر می خواهی دیگران خوب باشند

 خودت خوب باش .  ( مثل آینه)

غزلی زیبا از مولانا:

چه کسم من چه کسم من که بسی وسوسه مندم

گه از آن سوی کشندم گه از این سوی کشندم                                                                

ز   کشاکش   چو   کمانم  به کف   گوش  کشانم

قدر  از   بام    د ر   افتد    چو    د ر خانه    ببندم                                                              

مگر  استاره  چرخم  که  ز  برجی   سوی   برجی

به   نحوسیش    بگریم   به    سعودیش     بخندم                                                             

به  سما و  به   بروجش  به   هبوط و  به عروجش

نفسی   هم   تک   بادم    نفسی   من   هله پندم                                                               

نفسی  آتش   سوزان    نفسی   سیل     گریزان

ز  چه   اصلم   ز  چه  فصلم  به  چه بازار خرندم                                                              

نفسی  فوق    طباقم    نفسی   شام   و    عراقم

نفسی   غرق    فراقم   نفسی     راز    تو     رندم                                                            

نفسی    همره   ماهم    نفسی     مست    الهم

نفسی   یوسف   چاهم   نفسی     جمله      گزندم                                                          

نفسی    رهزن  و  غولم   نفسی تند  و  ملولم

نفسی   زین   دو   برونم   که   بر  آن  بام   بلندم                                                         

بزن  ای  مطرب  قانون  هوس لیلی  و مجنون

که   من   از   سلسله  جستم  وتد  هوش    بکندم                                                         

به    خدا    که    نگریزی    قدح   مهر   نریزی

چه   شود  ای   شه  خوبان  که  کنی  گوش به پندم                                                        

هله   ای اول  و   آخر   بده   آن   باده    فاخر

که  شد   این  بزم   منور به تو  ای   عشق   پسندم                                                         

بده    آن  باده     جانی    ز      خرابات      معانی

که   بدان   ارزد   چاکر  که    از  آن باده دهندم                                                             

بپران   ناطق   جان  را تو  از  این  منطق رسمی

که    نمی‌یابد     میدان     بگو      حرف     سمندم                                                           

هفت شهر (یا هفت وادی ) عشق

هفت شهر عشق را عطار گشت       ما هنوز اندر خم یک کوچه ایم                

وادی در لغت به معنی رودخانه و رهگذر آب سیل؛ یعنی زمین نشیب هموار کم درخت که

 جای گذشتن آب سیل باشد و هیمنطور به معنی صحرای مطلق آمده است (لطایف الغات)

در اصطلاح شیخ عطار مراحلی است که سالک طریقت باید طی کند و طی این مراحل را به

بیابانهای بی زینهاری تشبیه کرده است که منتهی به کوههای بلند و بی فریادی می شود که

سالک برای رسیدن بمقصود از عبور از این بیابانهای مخوف و گردنه های مهلک ناگزیر است

و آنرا به وادیها و عقبات سلوک تعبیر کرده است.

به طوریکه صوفیان مقدم در تصوف هفت مقام تصور کرده اند از این قرار:

1- مقام توبه 2- ورع 3- زهد 4- فقر 5- صبر 6- رضا 7- توکل.

و ده "حال" از این قرار:

1- مراقبه 2- قرب 3- محبت 4- خوف 5- رجا 6- شوق 7- انس 8- اطمینان 9- مشاهده

10- یقین . اما صوفیان قرون بعد بر این تعداد افزوده اند از جمله ابوعبدالله انصاری به ده وادی

 معتقد است.

عطار در مصیبت نامه پنج وادی تصور کرده است و در منطق الطیر هفت وادی. از این قرار :

1- طلب 2- عشق 3- معرفت 4- استغنا 5- توحید 6- حیرت 7- فقر و فنا و برای هر یک شرحی

بسیار شیوا و دل انگیز آورده است.

 گفت ما را هفت وادی در ره است

چون گذشتی هفت وادی،درگه است

وا نیامد در جهان زین راه کس

نیست از فرسنگ آن آگاه کس

چون نیامد باز کس زین راه دور

چون دهندت آگهی ای ناصبور؟

چون شدند آن جایگه گم سر به سر

کی خبر بازت دهد ای بی خبر؟

هست وادی طلب آغاز کار

وادی عشق است از آن پس ، بی کنار

پس سیم وادی است آن معرفت

پس چهارم وادی استغنا صفت

هست پنجم وادی توحید پاک

پس ششم وادی حیرت صعبناک

هفتمین وادی فقر است و فنا

بعد از این روی روش نبود تو را

در کشش افتی روش گم گرددت

گر بود یک قطره قلزم گرددت

طلب: در لغت بمعنی جستن است و در اصطلاح صوفیان "طالب" سالکی است که از شهوت طبیعی

 و لذات نفسانی عبور نماید و پرده پندار از روی حقیقت براندازد و از کثرت به وحدت رود تا انسان

کاملی گردد  آنرا گویند که شب و روز به یاد خدایتعالی باشد در هر حالی (کشف المحجوب)- در

حقیقت "طلب" اولین قدم در تصوف است و آن حالتی است که در دل سالک پیدا می شود تا او را به

 جستجوی معرفت و تفحص در کار حقیقت و امیدارد. "طالب" صاحب این حالتست و مطلوب هدف

 و غایت و مقصود سالک است.

وادی اول:طلب

ملک اینجا بایدت انداختن

ملک اینجا بایدت درباختن

در میان خونت باید آمدن

وز همه بیرونت باید آمدن

چون نماند هیچ معلومت به دست

دل بباید پاک کردن از هرچه هست

چون دل تو پاک گردد از صفات

تافتن گیرد ز حضرت نور ذات

عشق: بزرگترین و سهمناک ترین وادی است که صوفی  در آن   قدم   می گذارد. معیار  سنجش   و

مهمترین رکن طریقت است. عشق در تصوف مقابل عقل در فلسفه است به همین مناسبت تعریف

کاملی از آن نمی توان کرد چنانکه مولانا گوید:

عقل در شرحش چو خر در گل بخفت             شرح عشق و عاشقی هم عشق گفت

صوفیان در توصیف آن داد معنی داده اند سهروردی گوید: "عشق را از عشقه گرفته اند و عشقه آن

گیاهیست که در باغ پدید آید. در بن درخت. اول، بیخ در زمینی سخت کند، پس سر برآورد و خود را

 در درخت می پیچد و همچنان می رود تا جمله درخت را فرا گیرد و چنانش در شکنجه کند که نم در

 میان رگ درخت نماند و هر غذا که بواسطه آب و هوا بدرخت می رسد بتاراج می برد تا آنگاه که

 درخت خشک شود.

محبت چون بغایت رسد آنرا عشق خوانند و کویند که "العشق محبة مفرطه" و عشق خاص تر از

 محبت است زیرا که همه عشق محبت باشد اما همه محبت عشق نباشد و محبت خاص تر از معرفت

 است زیرا که همه محبتی معرفت است. اما همه معرفتی محبت نباشد...

پس اول پایه معرفت است و دوم پایه محبت و سیم پایه عشق. و بعالم عشق که بالای همه است

 نتوان رسید تا از معرفت و محبت دو پایه نردبان نسازد.

عطار در الهی نامه آورده است:

ز شهوت نیست خلوت هیچ مطلوب        کسی کین سر ندارد هست معیوب

ولیکن چون رسد    شهوت   بغایت          ز   شهوت   عشق   زاید  بی نهایت

ولی چون عشق گردد سخت بسیار            محبت   از   میان   آید     پدیدار

محبت چون بحد خود    رسد   نیز             شود  جان   تو در محبوب ناچیز

ز شهوت در گذر چون نیست مطلوب       که اصل جمله محبوبست محبوب

                                           (الهی نامه ص 48)

وادی دوم:عشق

کس درین وادی بجز آتش مباد

وان که آتش نیست عیشش خوش مباد

عاشق آن باشد که چون آتش بود

گرم رو و سوزنده و سرکش بود

عاقبت اندیش نبود یک زمان

درکشد خوش خوش بر آتش صد جهان

معرفت: معرفت نزد علما همان علم است و هر عالم به خدایتعالی عارف است و هر عارفی عالم.

ولی در نزد این قوم معرفت صفت کسی است که خدای را به اسماء و صفاتش شناسد و تصدیق او

 در تمام معاملات کند و نفی اخلاق رذیله و آفات آن نماید و او را در جمیع احوال ناظر داند و از

هوا جس نفس و آفات آن دوری گزیند و همیشه در سروعلن با خدای باشد و باو رجوع کند.

وادی سوم:معرفت

چون بتابد آفتاب معرفت

از سپهر این ره عالی صفت

هر یکی بینا شود بر قدر خویش

بازیابد در حقیقت صدر خویش

سر ذراتش همه روشن شود

گلخن دنیا بر او گلشن شود

مغز بیند از درون نه پوست او

خود نبیند ذره ای جز دوست او

استغنا:مرحله چهارم وادي استغنا است و آن مكاني است كه سالك خود را از قيد همه علايق دنيوي

آزاد مي كند.

وادی چهارم:استغنا

هفت دریا یک شَمَر اینجا بود

هفت اخگر یک شرر اینجا بود

هشت جنت نیز اینجا مرده ای است

هفت دوزخ همچون یخ افسرده ای است

توحید: در لغت حکم است بر اینکه چیزی یکی است و علم داشتن به یکی بودن آنست و در

 اصطلاح اهل حقیقت تجرید ذات الهی است از آنچه در تصور یا فهم یا خیال یا وهم و یا ذهن آید

عطار گوید:

تو در او گم گرد توحید این بود           گم شدن کم کن تو تفرید این بود

شیخ ما (بوسعید) گفت حق تعالی فرد است او را بتفرید باید جستن تو او را بمداد و کاغذ جویی

کی یابی (اسرار التوحید ص 201).

وادی پنجم:توحید

رویها چون زین بیابان درکنند

جمله سر از یک گریبان برکنند

گر بسی بینی عدد، گر اندکی

آن یکی باشد درین ره در یکی

چون بسی باشد یک اندر یک مدام

آن یک اندر یک ، یکی باشد تمام

حیرت: یعنی سرگردانی و در اصطلاح اهل الله امریست که وارد می شود بر قلوب عارفین در موقع

 تامل و حضور و تفکر آنها را از تامل و تفکر حاجب گردد.

وادی ششم:حیرت

مرد حیران چون رسد این جایگاه

در تحیر ماند و گم کرده راه

گر بدو گویند"مستی یا نه ای؟

نیستی گویی که هستی یا نه ای؟

در میانی یا برونی از میان؟

برکناری یا نهانی یا عیان؟

فانیی یا باقیی یا هردویی؟

یا نه ای هردو ، تویی یا نه تویی؟"

گوید:"اصلا می ندانم چیز من

وان "ندانم" هم ندانم نیز من

عاشقم اما ندانم بر کیم

نه مسلمانم نه کافر پس چیم

لیکن از عشقم ندارم آگهی

هم دلی پر عشق دارم هم تهی"

فقر و فنا:

فقر: در اصطلاح صوفیان عبارتست از فقد مایحتاج الیه ابوتراب نخشبی گفت: حقیقت غنا

آنست که مستغنی باشی از هر که مثل تست و حقیقت فقر آنست که محتاج باشی بهر که

 مثل تست .

اما فنا: در اصطلاح صوفان سقوط اوصاف مذمومه است از سالک و آن بوسیله کثرت ریاضات حاصل

 شود و نوع دیگر فنا عدم احساس سالک است بعالم ملک و ملکوت و استغراق اوست در عظمت

 باریتعالی و مشاهده حق.

وادی هفتم:فقر و فنا

بعد از این وادی فقر است و فنا

کی بود اینجا سخن گفتن روا

عین وادی فراموشی بود

گنگی و کری و بیهوشی بود

طنز ترک شیرازی

حافظ :

 اگر آن ترک شیرازی بدست آرد دل ما را

به خال هندویش بخشم سمرقند و بخارا را

صائب :

 اگر آن  ترک  شیرازی  بدست  آرد  دل  ما  را

به خال هندویش بخشم سرو دست و تن و پا  را

هر آنکس چیز می بخشد ز مال خویش می بخشد

نه چون حافظ  که  می بخشد  سمرقند و  بخارا  را

شهریار :

اگر  آن  ترک  شیرازی  بدست   آرد  دل  ما  را

به  خال  هندویش  بخشم   تمام  روح  و اجزا  را

هر   آنکس   چیز  میبخشد   بسان  مرد  میبخشد

نه چون صائب که میبخشد سر و دست و تن و پا را

سرو دست و تن و پا را به خاک گور  می بخشند

نه  بر  آن  ترک  شیرازی  که  برده  جمله دلها را

کاروانی از شعر

صائب تبریزی آدمی را به اغتنام از فیض صبحگاهی توجه می دهد.

زفیض صبح مشو غافل ای سیاه درون

                                           صفای این نفس بی غبار را در یاب

                                                 ***

این هم بیتی زیبا از شاه نعمت اله ولی :

سر زلف سیه دیدم شدم شیدا و سودایی

                                             ندانم تا دل مسکین در آن دام بلا چون شد

                                                       ***

این رباعی از معین چشتی است:

عاشق همه دم فکر رخ دوست کند

                                        معشوق کرشمه ای که نیکوست کند

ما جرم و خطا کنیم و او لطف و عطا

                                           هرکس چیزی که لایق اوست کند

                                            ***

سخن حافظ در پرهیز از عیب جویی شنیدنی است:

عیب مستان مکن ای خواجه کز این کهنه رباط

                                                         کس ندانست که رحلت به چه سان خواهد بود

                                                     ***

سعدی معتقد است که حتی در عقوبت کردن نیز باید جانب احتیاط را مراعات کرد

چو خشم آیدت بر گناه کسی

                                    تامل    کنش   در     عقوبت    بسی

که سهل است  لعل بد خشان شکست

                                            شکسته نشاید دگر باره بست 

                                                              ***

این بیت از عماد فقیه است:

هیچ بر اشک چو باران منت رحمت نیست

                                                زانکه می گریم و بر گریه من می خندی  

                                                         ***

بابا فغانی ،سجده بردن بر درگاه معشوق را از  هر طاعتی با ارزش تر می داند

تمام عمر اگر بر قبله طاعت جبین سایم

                                               چنان نبود که در کویت شبی رخ بر زمین سایم

                                                         ***

این ابیات از نشاط اصفهانی است:

سودای   زاهدان   همه    شوق   بهشت و  حور

                                                      غوغای   عارفان    همه   ذوق    لقای تست

تن خسته ،دل شکسته ،نظر بسته ،لب خموش

                                                   ای  عشق   کار  ما   همه   بر   مدعای  تست                 

                                                            ***

تقاضای  بابا فغانی شیرازی از طبیب عاشقان هم شنیدنی است:

دل پر درد دارم ای طبیب عاشقان امشب

                                                  قدم چون رنجه کردی گوش کن درد دل ما را

                                                            ***

شرط رسیدن به معشوق از دیدگاه سعدی شیرازی:

کنیت سعدی فرو شستم ز دیوان وجود

                                                              پس قدم در حضرت بی چون مولایی زدم

                                                            ***

از بوستان سعدی است در کسب نام نیک:

نیامد   کس   اندر   جهان   کو  بماند        مگر   آن   کز  او  نام   نیکو   بماند

هر آن  کو  نماند از  پی اش یادگار             درخت    وجودش      نیاورد     بار

وگر رفت  و   آثار   خیرش   نماند              نشاید  پس از مرگش الحمد خواند

                                                               ***

این بیت از اوحدی است:

دمی خواهم که سوی من قدم را رنجه گردانی

اجابت می کنی یا عذر می آری ،چه می گویی؟

                                                         ***

کلیم کاشانی :

وقت است اجل گر قدمی رنجه نماید

                                                  بیمار   غریبیم   و    پرستار   نداریم

                                                    ***

سعدی در بوستان شرط فرمان دادن بر مخلوقات را ،فرمانبرداری از خداوند می داند.

حکایت کنند از بزرگان دین               حقیقت    شناسان    عین الیقین

که صاحبدلی بر پلنگی نشست             همی راند رهوار و ماری به دست

یکی گفتش ای مرد راه خدای             بدین ره که رفتی  مرا   ره  نمای

چه کردی که درنده رام تو شد            نگین   سعادت   به  نام   تو شد

بگفت ار پلنگم زبون است و مار            وگر پیل و کرکس  ،شگفتی مدار

تو هم گردن از حکم داور مپیچ             که گردن نپیچد ز حکم تو هیچ

                                               ***

غوغای عشقبازان

غزلی از سعدی:

ذوقی   چنان   ندارد  بی  دوست   زندگانی              

دودم    به   سر   بر  آمد   زین  آتش نهانی

شیراز  در   نبسته‌ست   از کاروان     ولیکن            

ما   را     نمی  ‌ گشایند    از    قید     مهربانی

اشتر که اختیارش در  دست  خود     نباشد         

می‌ بایدش    کشیدن      باری     به      ناتوانی                                                          

خون  هزار   وامق    خوردی    به    دلفریبی          

دست   از  هزار   عذرا    بردی    به  دلستانی                                                         

صورت  نگار  چینی   بی    خویشتن     بماند  

گر   صورتت    ببیند    سر    تا   به   سر   معانی                                                          

ای  بر   در   سرایت     غوغای      عشقبازان  

همچون   بر   آب    شیرین     آشوب   کاروانی                                                          

تو    فارغی  و   عشقت   بازیچه    می ‌نماید      

تا    خرمنت     نسوزد      تشویش     ما     ندانی                                                           

می‌گفتمت   که جانی   دیگر    دریغم    آید      

گر  جوهری  به  از  جان   ممکن     بود   تو  آنی                                                          

سروی چو در سماعی بدری چو در   حدیثی   

صبحی  چو   در   کناری    شمعی   چو     در  میانی                                                        

اول   چنین   نبودی    باری    حقیقتی      شد 

دی    حظ   نفس    بودی    امروز    قوت       جانی                                                         

شهر آن توست و شاهی فرمای هر چه خواهی   

گر  بی     عمل       ببخشی     ور     بی‌گنه     برانی                                                        

روی  امید     سعدی     بر     خاک      آستانست   

بعد     از    تو     کس     ندارد     یا       غایه الامانی                                                             

فرازهایی از عرفان مولانا:

دو طرفه بودن عشق و محبت

هیچ عاشق خود نباشد وصل جو        

 که  نه   معشوقش   بود  جویای او        

مولانا معتقد است  جذبه وکشش دو طرفه است وکسی که در

دل خود محبت الهی و شوق  به سوی حق تعالی را احساس

میکند خداوند نیز نظر محبت به وی دارد .

مهر و محبّت هزاران رشتۀ نامرئی ایجاد میکند و  در زمان

  آفرینش  انسان کهخداوند فطرت انسانها را بر توحید

سرشت، این   رشته های   محبّت  بین انسان با آفریدگار

خود ایجاد شد.آری هیچ عاشقی بدنبال معشوق خود سالها و

سالها  عمر خود را سپری نمیکند مگر اینکه معشوق نیز

محبت و کششی به سوی عاشق داشتهباشد.اینکه چقدر انسان

نزد خداوند اجر و قرب داشته باشد،بستگی  به   این  دارد

که ارزش خداوند در پیش انسان چقدر است.

چون در این دل برقِ مهر دوست جست      

اندر آن دل دوستی می دان که هست

هیچ   عاشق   خود   نباشد    وصل   جو      

که    نه   معشوقش   بود   جویای  او

در  دل  تو  مهر  حق  چون   گشته   نو         

هست  حق  را  بی گمان  مهری  به تو

اصولا در عشق حقیقی عشق از ناحیه معشوق شروع می شود و

خداست که مهر خود را در دل آدمی می افکند.

تا که از جانب معشوق نباشد کششی          

گریه عاشق دیوانه به جایی نرسد

بعد این مهر و محبت تا آنجا پیش می رود که عاشق ، عاشق

معشوق می شودو معشوق ، عاشق  عاشق.

تشنگان گر آب جویند در جهان          

آب  هم   جوید   به   عالم، تشنگان

تشنه  می نالد  که  کو آب گوار؟         

آب هم نالد  که کو آن آب  خوار ؟

جان جهان

غزلی از مولانا:

جان    جهان!   دوش   کجا    بوده‌ای          

 نی   غلطم،  در  دل   ما    بوده‌ای

دوش   ز    هجر    تو   جفا دیده‌ام          

 ای   که    تو   سلطان  وفا بوده‌ای

آه   که من  دوش چه   سان  بوده‌ام!         

 آه   که   تو   دوش کرا   بوده‌ای!

رشک   برم  کاش    قبا      بودمی          

 چونکه   در    آغوش   قبا بوده‌ای

زهره   ندارم    که    بگویم    ترا        

    « بی    من    بیچاره چرا بوده‌ای؟! »

یار    سبک    روح! به    وقت   گریز          

 تیزتر    از    باد       صبا      بوده‌ای

بی  ‌تو     مرا    رنج     و بلا   بند  کرد       

   باش    که   تو    بند    بلا   بوده‌ای

رنگ رخ  خوب   تو    آخر     گواست       

  در    حرم    لطف    خدا     بوده‌ای

رنگ تو داری، که   ز    رنگ   جهان       

  پاکی    و     همرنگ    بقا    بوده‌ای

آینه ای  رنگ تو عکس  کسی   است        

 تو    ز   همه     رنگ   جدا   بوده‌ای

                دو رکعت عشق    

چون [ حسین بن منصور حلاج را ] به زیر طاقش بردند ، به

باب الطّاق ، پای بر نردبان نهاد.

گفتند :"حال چیست ؟"

گفت :" معراج ِمردان ، سرِ دار است ...".

 پس دستش جدا کردند ، خنده ای بزد .

 گفتند : خنده چیست ؟

 گفت : " دست از آدمی بسته ، جدا کردن آسان است . مرد

آن است که دست صفات - که کلاه همت از تارک عرش در

می کشد - قطع کند ".

 پس پایهایش ببریدند.

 تبسمی کرد و گفت : " بدین پای ، سفر خاک می کردم ؛

قدمی دیگر دارم که هم اکنون سفر هر دو عالم کند ؛ اگر

توانید ، آن قدم ببُرید".

پس دو دست بریده خون آلود بر روی در مالید و روی و

ساعد را خون آلود کرد .

گفتند :" چرا کردی؟"

 گفت :" خون بسیار از من رفت . دانم که رویم زرد شده باشد

. شما پندارید که زردی من از ترس است . خون در روی

مالیدم تا در چشم شما ، سُرخ روی باشم که گلگونه مردان

خون ایشان است ".

 گفتند :" اگر روی را به خون ، سرخ کردی ، ساعد را چرا

آلودی؟"

گفت :" وضو می سازم .

" گفتند :" چه وضو؟"

 گفت : " رکعتان ِ فی العشق ، لا یصحُّ وضوئهما الّا بالدّم ( در

عشق دو رکعت است که وضوی آن درست نیاید الّا به خون)"

از : تذکره الاولیاء - فریدالدین عطار نیشابوری

طهارت ار نه به خون جگر کند حافظ

به قول مفتی عشقش درست نیست نماز            

دشنام لیلی باد و بس

گفت مجنون گر همه روی   زمین      

 هر  زمان  بر  من  کنندی  آفرین

من    نخواهم   آفرین   هیچ   کس         

 مدح  من  دشنام  لیلی  باد  و  بس

خوشتراز صد مدح یک  دشنام   او        

 بهتر   از  ملک  دو   عالم   نام   او

                                                       منطق الطیر