اين سوال و جواب زيبا از رودكي است.
آمد بر من ،كه؟ يار ، كي ؟ وقت سحر
ترسيده زكه ،زخصم ، خصمش كه ؟ پدر
دادمش دو بوسه ،بر كجا ؟ بر لب تر
لب بُد ،نه چه بُد؟عقيق ،چون بُد ؟چوشكر
غزلي از فخرالدين عراقي :
ساز طرب عشق که داند که چه ساز است؟
کز زخمه‌ی آن نه فلک اندر تک و تاز است
آورد به یک زخمه، جهان را همه، در رقص
خود جان و جهان نغمه‌ی آن پرده نواز است
عالم چو صدایی است ازین پرده، که داند
کین راه چه پرده است و درین پرده چه راز است؟
رازی است درین پرده، گر آن را بشناسی
دانی که حقیقت ز چه در بند مجاز است؟
معلوم کنی کز چه سبب خاطر محمود
پیوسته پریشان سر زلف ایاز است؟
محتاج نیاز دل عشاق چر ا شد
حسن رخ خوبان، که همه مایه‌ی ناز است؟
عشق است که هر دم به دگر رنگ بر آید
ناز است بجایی و به یک جای نیاز است
در صورت عاشق چو در آید همه سوز است
در کسوت معشوق چو آید همه ساز است
زان شعله که از روی بتان حسن بر افروخت
قسم دل عشاق همه سوز و گداز است
راهی است ره عشق، به غایت خوش و نزدیک
هر ره که جز این است همه دور و دراز است
مستی، که خراب ره عشق است، درین ره
خواب خوش مستی ا ش همه عین نماز است
در صومعه چون راه ندادند مر ا دوش
رفتم به در میکده، دیدم که فراز است
از میکده آواز بر آمد که: عراقی
در باز تو خود را، که در میکده باز است
حکایت مجنون
رفیقی گفت با مجنون گمراه
که لیلی مُرد گفت : الحمدلله
مجنون گفت خدا را شکر که لیلی مرده است.دوست او در
جواب مجنون گفت :
چرا چنین می گویی؟
چنین گفت او که ای شوریده دین تو
چو می سوزی چرا گویی چنین تو
چنین گفت او چو من بهره از این ماه
ندیدم تا نبیند هیچ بدخواه
چون من از او بهره ای نبردم نخواهم که دیگری از او
بهره مند شود.
داستانهای مثنوی:
شیر بی‌سر و دم
در شهر قزوین مردم عادت داشتند كه با سوزن بر پُشت و
بازو و دست خود نقش‌هایی
شكل انسان و حیوانی بكشند. كسانی كه در این كار
داشتند "دلاك" نامیده می‌شدند. دلاك , مركب را با سوزن
در زیر پوست بدن
همیشه روی تن می‌ماند.
روزی یك پهلوان قزوینی پیش دلاك رفت و گفت بر شانه‌ام
عكس یك شیر را رسم كن.
دلاك سوزن را برداشت و شروع به نقش زدن كرد. اولین
سوزن را كه درشانة پهلوان فرو كرد. پهلوان از درد داد
كشید و گفت: آی! مرا كشتی.
خواسته‌ای, باید تحمل كنی, پهلوان پرسید: چه تصویری نقش
می‌كنی؟
كنم. پهلوان گفت از كدام اندام شیر آغاز
عضو کردی ابتدا؟ دلاك گفت: از دُم شیر. پهلوان گفت, نفسم
از درد بند
پهلوان فریاد زد, كدام اندام را می‌كشی؟
گوش شیر است. پهلوان گفت: این شیر گوش لازم ندارد.
عضو دیگری را
فرو كرد, پهلوان قزوینی
شیر است؟ دلاك گفت: شكم شیر است
کاین سوم جانب چه اندام است نیز
گفت این است اشکم شیر ای عزیز
. پهلوان گفت: این شیر سیر است. عكس شیر همیشه سیر
است. شكم لازم ندارد.
دلاك عصبانی شد, و سوزن را بر زمین زد و گفت: در كجای
جهان كسی شیر بی سر و دم
شیری نیافریده است.
شیر بی دم و سر و اشكم كه دید
این چنین شیری خدا خود نافرید
ای برادر ضبر کن بر درد نیش
تا رهی از نیش نفس گبر خویش
اصطلاحات صوفیه:
خانقاه:
خانقاه ورباط و تکایا محلی هستند برای اجتماع صوفیه جهت انجام مراسم واعمال
اختصاصی خویش.خانقاه برای خود آداب وروسومی دارد .
خرقه:
خرقه یا مرقعه عبار ت است از لباس پشمی که در اثر فرسودن و پاره شدن
وصله هایی بر آن زده باشند.
صوفیه خرقه را از بزرگ ترین شعارهای تصوف دانسته اند. خرقه بر دو نوع است:
خرقه ارادت وخرقه تبرّک
واین خرقه نیزبه تفصیل در کتب صوفیه موردبحث قرار گرفته است، چه از لحاظ منشاء
اسلامی وچه ازجهت آداب و رسوم مربوط به آن.
در مواردی از قبیل حالت وجد به دستور شیخ این خرقه پاره می شد.خرقه جامه کردن
یا پاره کردن در متون عرفانی به تفصیل مطرح شده است.
پیر یا مرشد:
صوفیه بزرگترین نسب سالک را دو چیز می دانند: یکی خرقه و دیگری پیر.
پیر کسی است که سر پرستی سالک را به عهده می گیرد و او را در مراحل سیر و
سلوک همراهی کرده و راهنمایی می کند. چنانکه در بحث ولایت از رساله ی قیصری
خواهد آمد.مرید باید خود را درمقابل شیخ همانند مرده در مقابل مرده شوربی اراده و
بی اختیار سازد.
سماع:
در میان صوفیه، سماع به طریق آواز خواندن یک نفر و شنیدن
دیگران یا سرود خواندن
بدون ساز وهمچنین با رقص و تواجدیا بدون رقص و
بالاخره به انواع و اقسام مختلف، متداول بوده وغالبا وجد با
سماع توأم می شده است.
خلوت وچلّه نشینی:
خلوت وچله نشینی از جمله مستحسنات صوفیه است واینان
برای آن فواید وآثار بسیاری
آیات وروایاتی مطرح می کنند.ازقبیل حدیثی که رسول ا(ص)
فرمود:
من اخلص لله اربعین صباحا ظهرت ینابیع الحکمة من قلبه الی
لسانه
آن میعادی راتعیین نمود و
وسپس ده روز دیگر بر آن اضافه فرمود : تا چهل روز
تمام شد و حضرت موسی در آن مدت طعام نخورد
وعبادت خدای را به جای آوردتا
گردید.البته خلوت در نزد صوفیان مقیّد به چله نشینی نمی
شود،
ودوام آن به دوام عمر پیوسته است.
ذکر:
دیگر از مستحسنات صوفیه ذکر است که بر دو نوع
میباشد:خفی و جلّی.
صوفی در طی خلوت گوشه ای می گیرد با آداب خاص
می نشیند و بی توقف چندان نام خدا
را بر زبان می آوردکه لب وزبانش از جنبش فرو می ماند
وفقط دل اوست که متذکر خدا
وترتیبات ویژه ای دارد که در کتب عرفانی مذکور است.
خلوت بایزید بسطامی
بایزید بسطامی، یک شب در خلوت خانه ی مکاشفات، کمند
شوق بر کنگره ی کبریایي در
نهاد خود بر افروخت و زبان را در عجز و درماندگی بگشاد و
شربت وصال دهی؟به سرّش ندا
باتو همراه است. اگر خواهی که به ما رسی، خود را بر در
بگذار
زبان بی زبانی
غزلی از خواجوی کرمانی:
ز تو با تو راز گویم ، به زبان بی زبانی
به تو از تو راه جویم ، به نشان بی نشانی
چه شَوی ز دیده پنهان ؟ که چو روز می نماید
رخ همچو آفتابت ، ز نقاب آسمانی
تو چه معنی لطیفی ، که مجرد از دلیلی
تو چه آیت شریفی ، که منزه از بیانی
ز تو دیده چون بدوزم ؟ که تویی چراغ دیده
ز تو کی کناره گیرم ؟ که تو در میان جانی
به جنایتم چه بینی ، به عنایتم نظر کن
که نگه کنند شاهان ، سوی بندگان جانی
دل دردمند خواجه ، به خدنگ غمزه خستن
نه طریق دوستان است ، نه شرط مهربانی
از : خواجوی کرمانی
فراز هايي از عرفان مولانا
همانطور كه آفتاب اگر از مسير خود تجاوز نمايد گرفته گردد
(خسوف) بنده هم اگر از حق
سر پيچي كند ، تنبيه شود.
آفتاب اندر فلك كژ مي جهد
در سيه رويي خسوفش مي دهد
كز ذنب پرهيز كن هين هوش دار
تا نگردي تو سيه رو ، ديگ وار
****
خداوند بندگان را به اندازه جرمي كه مرتكب مي شوند مورد مواخذه
قرار مي دهد و اگر گناهي انجام دهند به اندازه آن عقاب مي شوند.
كه به قدر جرم مي گيرم تو را
اين بود تقدير در داد و جزا
****
آنان كه فريفته زيبايي هاي ظاهري دنيايند سرانجام خواهند ديد آنچه
براي آن تلاش مي نمودند چندان ارزشي نداشت همانند گور كافران كه
از بيرون زيبا و پر حلل و از درون قهر خداي عزو جل است.
همچو گور كافران پر دود و تار
وز برون بر بسته صد نقش و نگار
همچو مال ظالمان بيرون جمال
وز درونش خون مظلوم و وبال
چون منافق از برون صوم و صلات
وز درون خاك سياه بي نبات
همچو وعده مكر و گفتار دروغ
آخرش رسوا و اول با فروغ
فايده سفر از ديدگاه ‹ آفرين لاهوري ›
سفر صاحب هنر را قيمت افزاي شرف باشد
نگردد كس خريدار گهر تا در صدف باشد
سعدي سفر را باعث كمال و پخته شدن آدمي مي پندارد.
بسيار سفر بايد تا پخته شود خامي
صوفي نشود صافي تا در نكشد جامي
مولوي نيز سخني به اين مضمون دارد
از سفر ها ماه كيخسرو شود
بي سفر ها ماه كي خسرو شود ؟
همچنين مولانا ،مراد يافتن حضرت يوسف (ع) را به خاطر سفر مي داند
نگر به يوسف كنعان كه از كنار پدر
سفر فتادش تا مصر وگشت مستثنا
از سفر بيدق شود فرزين مراد
وز سفر يابيد يوسف صد مراد
سخنی در باب عشق
مایه اصلی عرفان عشق است ،عشق را از عشقه گرفته اند و عشقه آن گیاهی است
که بر درخت پیچد و تا او را خشک نکند و زرد روی ،دست از وی بر ندارد.همچنین
عشق درخت وجود عاشق را در تجلی معشوق محو می گرداند تا همه معشوق باقی
بماند و از عاشق نشانی نماند.
بر شاه خوبرویان واجب وفا نباشد
ای زرد روی عاشق ،تو صبر کن وفا کن
در قرآن کریم کلمه عشق نیامده است اما کلمه « حب » آمده است .( یحبهم و یحبونه )
از قرن پنجم به بعد عشق در عرفان منظوم و منثور وارد شده است ،عشق در
این دوره صوری ومجازی است و تمام اوصاف ان به صورت ظاهر تعبیر می شود.
اما از قرن ششم ،عشق در عرفان و آثار عرفانی صورتی کامل تر به خود گرفت و
از آن معنای مجازی فاصله گرفت و بیشتر صورت عشق حقیقی و عرفانی به خود
گرفت.سهروردی در « رسال فی حقیقه العشق » گوید:
که محبت چون به غایت رسد آن را عشق خوانند و عشق خاص تر از محبت است
زیرا که همه عشقی محبت باشد و همه محبتی عشق نباشد.
عین القضاه همدانی در تمهیدات در باب حقیقت عشق می گوید:
ای عزیز این حدیث گوش دار که مصطفی (ص) فرمود: « من عشق و عف ثم کتم
فمات مات شهیداً »
هرکس عاشق شود و آنگاه عشق پنهان دارد و بر عشق بمیرد شهید باشد .
ای عزیز به خدا رسیدن فرض است و هر چه بواسطه آن به خداوند رسند،فرض
باشد پس عشق ازبهر این معنی فرض آمد.
شیخ روز بهان بقلی شیرازی در کتاب عبهر العاشقین در باب عشق می گوید:
عشق را مقدمات است و بدایت عشق ارادت است و از آنجا به خدمت آیند ،بعد از
آن موافقت است و بعد از ان رضایت و حقیقتش محبت است.
عطار نیز در منطق الطیر ،وادی دوم از هفت وادی سیر و سلوک به عشق پرداخته است .
عشق عرفانی سوزنده و فنا کننده است و راه آن پر خطر و مشکل است
.چنانکه حافظ گوید:
طریق عشق طریقی عجب خطرناک است
نعوذ بالله اگر ره به مقصدی نبری
فخرالدین عراقی نیز سخنی بدین مضمون دارد:
انصاف ده از خویشتن ای خام طمع
عاشق شوی و جان به سلامت ببری
حافظ:
فراز و نشیب بیابان عشق دان بلاست
کجاست شیر دلی کز بلا نپرهیزد
این عشق آتشی است که عاشق را به خود نزدیک تر می کند و می سوزاند و فنا
می کند و اینشعر خاقانی بیان کننده این حالت است.
نیست عاشق گشتن الا سوختن پروانه وار
اولش قرب و میانه سوختن ،آخر فنا
نقل است که چون حسیین بن منصور حلاج را به پای دار می بردند درویشی در آن
میان او را پرسید که عشق چیست؟ گفت : امروز بینی و فردا و پس فردا.آن روزش
بکشتند و دیگر روز بسوختند و
سوم روزش بر باد دادند یعنی عشق این است.
عاشق عارف ملامت دیگران را نمی پذیرد.
ملامت از دل سعدی فرو نشوید عشق
سیاهی از حبشی چون رود که خود زنگ است
حافظ آغاز عشق را آسان و دنباله آن را مشکل می داند .
الا یا ایها الساقی ادر کاساً و ناولها
که عشق آسان نمود اول ولی افتاد مشکلها
یا:
تحصیل و عشق و رندی آسان نمود اول
جانم بسوخت اخر در کسب آن فضایل
اما مولانا بر عکس حافظ ،آغاز آن را سخت و پایانش را آسان می داند .
عشق از اول سر کش و خونی بود تا گریزد هر که بیرونی بود
تفاوتهای عشق مجازی و حقیقی
عشق های مجازی معمولاً چندان دوامی ندارد و ممکن است در اثر عواملی عشق
نیز فروکش می کند.
عشق هایی کز پی رنگی بود عشق نبود عاقبت ننگی بود
افلا طون در سخنی وصال را مدفن عشق می داند که اشاره به همین عشق مجازی است.
بر کلوخی دل په بندی ای سلیم وا طلب اصلی که تابد آن مقیم
در عشق های مجازی معمولاً عشق از طرف عاشق شروع می شود و معشوق
شاید اصلاً توجهی به آن نداشته باشد اما در عشق های حقیقی حتماً باید از جانب
معشوق شروع شود یعنی تا آن
جذبه و کشش از ناحیه معشوق شروع نشود عشق واقعی آغاز نشده است.
تا که از جانب معشوق نباشد کششی گریه عاشق دیوانه به جایی نرسد
مولانا:
چون در این دل برق مهر دوست جست
اند آن دل دوستی می دان که هست
هیچ عاشق خود نباشد وصل جو
که نه معشوقش بود جویای او
و این سیر همچنان ادامه پیدا می کند تا جایی که عاشق ، عاشق معشوق می شود و
معشوق ، عاشق عاشق.مولانا در این زمینه می فرماید:
تشنگان گر آب جویند در جهان
آب هم جوید به عالم تشنگان
تشنه می نالد که کو آب گوار
آب هم نالد که کو آن آب خوار
و در آن مرتبه به چنان وحدتی می رسند که دویی در میان نیست و هر چه
هست همه معشوق است. « جمله معشوق است و عاشق مرده ای »
که به این مرتبه انحاد بین عاشق و معشوق می گویند.حکایت آن شخص عاشق که در
خانه معشوق را دق الباب کرد،معشوقش پرسید پشت در کیست؟عاشق گفت : من
معشوق گفت : برو هنوز خامی ،عاشق بعد از مدتی برگشت اما این بار نمی خواست
اشتباه بار قبل را تکرار کند
بانگ زد یارش که بر در کیست هان
گفت بر در هم تویی ای دلستان
گفت اکنون چون منی ای من در آ
نیست گنجایی دو من در یک سرا
ابو سعید ابوالخیر نیز در یک رباعی زیبا به موضوع اتحاد عاشقی و معشوقی اشاره دارد.
گر در یمنی چو با منی ، پیش منی
ور پیش منی چو بی منی ، در یمنی
من با تو چنانم ای نگار یمنی
خود در غلطم که من توام یا تو منی
در پایان چند بیتی از مثنوی در باره عشق:
ای دوای نخوت و ناموس ما ای تو افلاطون و جالینوس ما
جسم خاک از عشق بر افلاک شد کوه در رقص آمد و چالاک شد
مطرب عشق این زند وقت سماع بندگی بند و خداوندی صداع
پس چه باشد عشق دریای عدم در شکسته عقل را آنجا قدم
در نگنجد عشق در گفت و شنید عشق دریایی است قعرش ناپدید
دور گردونها به شور عشق دان گر نبودی عشق بفسردی جهان
شرح عشق ار من بگویم بر دوام صد قیامت بگذرد وین ناتمام
زانکه تاریخ قیامت را حد است حد کجا آنجا که وصف ایزد است
تبادل
لینک هوشمند