شعر و عرفان

اين دو بيت زيبا از  بينواي  بدخشاني است.

تا آب شدم ،سراب ديدم خود را

                                  دريا گشتم ، حباب ديدم خود را

آگاه شدم حسرت خود را ديدم

                                 بيدار شدم به خواب ديدم خود را

كي به حق پردازي....

در انجيل آمده است كه اي فرزند آدم ، اگر توانگري دهمت

،مشتغل شوي به مال از من و گردرويش كنمت ،تنگدل

نشيني . پس حلاوت ذكر من كي

دريابي و به عبادت من كي شتابي؟

گه  اندر  نعمتي   مغرور   و غافل           

گه  اندر  تنگدستي  خسته و ريش

چو در سرّا و ضرّا حالت اين است                

ندانم كي به حق پردازي از خويش

                                          **********

جز تو كسي نيست  ...

اي كرمت   همنفس    بي     كسان           

                               جز تو كسي نيست كس   بي كسان

بي كَسم و همنفس    من     تويي            

                                رو به كه آرم  كه  كَس  من   تويي

كون و مكان   مظهر    نور     تواند             

                              جمله   جهان   محض   حضور   تواند

در   دل   هر  ذره  بوَد   سير    تو                

                              نيست  درين  پرده   كسي   غير  تو

جز تو كسي نيست به بالا و    پست           

                                 ما همه هيچيم و تويي هر چه هست

بزم  بقا   را    مي   و   ساقي   تويي       

                                جز  تو   همه   فاني  و  باقي تويي

كيست  كه قائل  به  ثناي  تو نيست          

                                  كيستكه  مايل به  لقاي  تو نيست

ما    همه      مشغول   ثناي  توايم            

                               واله     و     مشتاق     لقاي    توايم

روزن    جان   بر    دل    ما  باز  كن            

                                 خاطر   ما     را  صدف     راز   كن

مرد    رهي   از   كجي   انديشه  كن          

                              راستي   و   راست وري   پيشه    كن

هر   كه  كند  روي  طلب  سوي   او        

                              قبله    ذرات     شود    روي     او

                                   هاشمي  كرماني

فراز هایی از عرفان مولانا:

معجزات برای مقهور کردن دشمن است اما آنچه مومنان را

به سوی حق یا ولی حق می برد جنسیت است و این جنسیت

باعث می شود از رسول خدا معجزه نمی خواهند.

معجزات از بهر قهر دشمن است           

بوی جنسیت پی دل بردن است

                                       ***

گفت عیسی را یکی هشیار سر               

  چیست در هستی ز جمله صعب تر

گفتش ای جان صعب تر خشم خدا          

که از آن دوزخ همی لرزد چو ما

گفت از این خشم خدا چبود امان            

گفت ترک خشم خویش اندر زمان

                                                   ***

بابا طاهر عریان

بابا طاهر معروف به «عریان» عارف و شاعر ایرانی قرن 5

هجری قمری. در مورد سال تولد و وفات، نحوه معاش و علم

 و دانش و معرفت و مسلک عارفانه او از منابع قدیم هیچ

اطلاع روشن و دقیقی بدست نیامده تا جائی که بعضی ها او را

شخصیت مرموز می خوانند.

 این شاعر صوفی منش اهل همدان در ایران است، در همانجا

زندگی می کرد و در همانجا فوت کرد. قدیمی ترین مأخذی

که در تاریخ است،

 ملاقات و گفتگوی طغرل سلجوقی و بابا طاهر است که این

پادشاه لشگر خود را در مقابل و ملاقات او، متوقف کرد و

  بوسه   بر  دستان  او زد وتوصیه اش را اجابت کرد و سخن

عتاب آلود او را برتافت.

القاب باباطاهر

لفظ بابا در تمام منابع قدیم و متاخر، به عنوان پیشنام او،

آورده شده است. بابا معادل پیر، شیخ و مرشد می باشد و این

لقب معمولا به پیران کامل و مرشدان اطلاقمی شد. خودش در

 است طاهر گفته و در یک غزل "بابا طاهر"تخلص کرده

است. ولی لقب "عریان" در هیچیک از منابع قدیم و حداقل تا

اواسط قرن نهمهمراه نام او نیست. به احتمال بسیار، این

صفت "عریان" بیانگر دوری او از علائق دنیوی است.

 اگر چه گاهی این فکر پیش آمده که او سر و پا برهنه بوده و

یا در معابرعمومی برهنه شده است.

 در برخی مأخذ هم از او با صفت شیفته گونه، دیوانه، دیوانه

فرزانه، یاد شدهاست. ولی در حافظه بیشتر ایرانیها،او را

باباطاهر همدانی، می دانند.

باباطاهر و اهل حق

پیروان اهل حق، باباطاهر را از بزرگان خودشان می دانند و او

را از یارانهم عقیده و همراز"شاه خوشین لرستانی" که از

بزرگان "اهل حق" بوده می گویند، البته منابعی هم درباره

ارتباطاو با "شاه خوشین" هست.

اشعار باباطاهر

بیشتر شهرت او به خاطر دو بیتی های عوام فهم و خواص

پسند اوست.اطلاق دوبیتی (و ترانه) به این نوع شعر، در قرن

اخیر بیشتر رایج شده استو ایرانی ها مخصوصا در نواحی

مرکزی و غر ب کشور، همیشه به این نوع شعرساده، بیشتر

گرایش داشتند. بعضی ها گویش اشعار او را محلی می دانند.

 مضامین اشعار او را با عناصر طبیعت، کوه و صحرا و گل و

گیاه، عواطف لطیف و احساسات رقیق، غم غربت و درد

دلتنگی، درویشی و قلندری و ملامتی، اندوهبی سامانی و

حسرت وصال، شکوه از ناپایداری ها و بی وفایی ها، اعتراف

بهگناه و پوزش از خدا،  مویه هایی   حاصل   هجران، شور 

  و جذبه های عشق افلاطونی و ... تشکیل می دهند.

آثار

علاوه بر دوبیتی های او، رساله ای عرفانی مشتمل بر اشارات

یا کلمات قصار به زبان عربی به باباطاهر منسوب است که با

اختلاف بین بیست و سه یا پنجاه باب، تدوین شده است. این

رساله همیشه مورد توجه صوفیه بوده است و بر آن کلمات،

شروحی نوشته شد. شرحی دیگر با عنوان

"الفتوحات الربانیه فی فرج الاشارات الهمدانیه"، دو شرح

دیگر از کلمات او به وسیله سلطان علیشاه، تالیف شده است.

 یکی به زبان فارسی و دیگری به زبان عربی با عنوان های

«توضیح» و «ایضاح». با مطالعه کلمات قصار او، معلوم می شود

که او نه اینکه فردی عامی نبوده بلکه دانشمندی است که در

باب مسائلی چون علم و معرفت، عقل و نفس، دنیا و عقبی،

اشاره و وجد و سماع، مشاهده و مراقبه، زهد و توکل

و رضا، سکر و محبت، فقر و فنا، و ...، در واقع از جزئی ترین

اصول فقه و

شریعت تا پیچیده ترین مسائل فلسفه، عرفانو تصوف، احاطه

کامل داشته و در واقع پس از طی مراحل علم به گفته برتلس

بعد به جرگه تصوف در آمده است و عارف کامل و مرشد

زمان خودش بوده است.

آرامگاه باباطاهر

آرامگاهش بر فراز تپه ای در شمال غربی همدان، مقابل قله

الوند و از سوی دیگر مقابل بقعه امام زاده حارث (هادی) بن

علی علیه السلام ساخته شده  است.  آرامگاه   قدیمی اش به

صورت  برج  آجری 6 ضلعی ساختهشد که در اوایل قرن

14 شمسی در معرض خرابی بود که سال 1317 شمسی

 تجدیدبنا  شد   ولی  نا  تمام ماند.  بار دیگر  در  سال

1329 - 1331، بازسازی  شد و  در سالهای1346 -

1349 ش، کامل شد. در جوار آرامگاهاو، مقبره مشاهیر

بزرگ همدان، قرار دارد.

و اینک چند نمونه از دوبیتی های او:

خور آیین چهره ات افروته تر بی    

 دلم   از   تیر   عشقت   دوته   تر   بی

ز چه    خال  رخت  دانی   سیاهه       

 هر آن نزدیک خور  بی سوته  تر  بی

                                        ****

عزیزم   کاسه   چشمم  سرایت          

 میان  هر دو چشمم جای پایت

از آن ترسم که غافل پا نهی باز      

   نشینه   خار   مژ گانم  به  پایت

                                      ****

دلی دارم چو مرغ پا شکسته          

چو کشتی بر لب دریا نشسته

همه گویند طاهر ،تار بنواز           

 صدا چون می دهد تار شکسته

                                          ****

ابياتي زيبا از ‹ خواجه علي تراب جهرمي›

دلبر  كه  در  طرف  چمن  خوابيده  يكتا    پيرهن

ترسم كه بوي نسترن خواب است و بيدارش  كند

از  نگهت   گل    دوختم،   پيراهني    بهر      تنش

از بس لطيف است آن بدن ترسم كه آزارش دهد

اي  ماهتاب   آهسته رو ،   اندر   حريم   يار    من

ترسم  صداي پاي تو ، خواب است و بيدارش كند

مجنون و عیب جو

به  مجنون  گفت : روزی  عیب  جویی          

که   پیدا   کن   به  از  لیلی   نکویی

که لیلی گرچه در چشم تو حوری است       

به هر جزیی ز حسن او قصوری است

ز  حرف  عیب  جو  مجنون  بر  آشفت       

در آن  آشفتگی  خندان شد و گفت

اگر  بر   دیده ی     مجنون      نشینی       

  به   غیر    از    خوبی    لیلی     نبینی

تو  مو   می بینی  و من   پیچش   مو          

  تو    ابرو   من اشارت    های    ابرو

دل مجنون ز شکر خنده خون است         

  تو   لب   بینی  و دندان که چون است

کسی  کاو  را تو    لیلی  کرده ای نام         

  نه آن لیلی است کز بر من برده آرام

                                                وحشی بافقی

غزلي از طاهره قرة العين:

گر  بتو    افتدم   نظر   چهره   به  چهره   رو به  رو     

 شرح   دهم  غم   ترا  نکته  به  نکته   مو   به    مو

از  پی   ديدن   رُخَت   همچو   صبــــــا    فتاده ام             

کوچه به کوچه،  در به در، خانه به  خانه،  کو به  کو

دور  دهــــان   تنگ   تو ، عارض    عنبرين   خطت         

غنچه  به  غنچه ، گل  به  گل ،لاله  به  لاله، بو  به  بو

می رود   از  فراق  تو  خون   دل   از  دو  ديده ام             

دجله به دجله، يم به يم، چشمه به چشمه، جو به جو

مهر  ترا   دل   حزين ،  بافته    بر   قمــاش    جان           

 رشته  به  رشته ،  نخ  به  نخ ،  تار به  تار،  پو به  پو

در دل  خويش  طاهره  گشت  و نجست   جز   ترا        

 صفحه به صفحه، لا به لا، پرده به پرده ، تو  به  تو

عمر از نگاه شاعران

شاعران درباره عمر و غنيمت شمردن حاصل اوقات سخن

سرايي فراواني كرده و اين  حقيقت   را به انسان  يادآوري

مي كنند كه :

عمر چون برفست و آفتاب تموز

اندكي مانده و خواجه غرّه هنوز

در تمامي سخنان خود ،آدمي را به دم غنيمت شمردن ،واينك

ه عمر آدمي را نمي شود با چيزي معاوضه كرد

آنچه ندارد عوض اي هوشيار 

عمر غزيز است غنيمت شمر

و همچنين تشبيهات فراواني در اين زمينه بكار برده اند تا

انسان را به حقيقت آن رهنمون سازند مانند اينكه: عمر مانند

شمشير برنده است ‹ و اعتجل والوقت سيف ٌ قاطع ٌ › كه از

تعبيرا ديرين صوفيان ماست همچنانكه شمشير صفت برندگي

دارد هر كسي تسليم وقت شود مي تواند از از لطف وقت

برخوردار شود و گرنه حسرت و زيان نصيب او خواهد شد

مكن  عمر  ضايع  به  افسوس و حيف

كه فرصت عزيز است و والوقت سيف    

                                       سعدي

مولانا اين چنين آدمي را به وقت توجه مي دهد

هست هشيار ز ياد ما مضي 

ماضي و مستقبلت پرده خدا

آتش اندر زن به هر دو تا به كي

پر گره باشي از اين دو همچو ني

همچنين تعبير ابن الوقت بودن صوفيان ‹ صوفي ابن الوقت

باشد اي پسر › دقيقاً به اين معني است كه صوفي فرصت را از

دست نمي دهد و آنچه فريضه و واجب است در  حال انجام

مي دهد و فرصت را به بطالت نمي گذراند.

اسباب عشرت راست شد،آنچه دلم مي خواست شد

الوقت   سيف  قاطع،  لا  تفتكر  في   ما   مضي

شاعران با عنايت به اين موضوع چنين سروده هايي در

اشعارشان يافت مي شود.

عمر رفت و سفر عشق به پايان نرسيد

گريه آغاز  ز  ناكامي   انجام    كنيم       

                                          حزين لاهيجي

عمري چنين شريف و هوايي چنين لطيف

بيدار شو نه وقت شكر خواب غفلت است

                                             بابا فغاني

گوهر عمر بدين خيرگي از دست مده

آخر   اين    عمر گرانمايه   بهايي   دارد

                                            پروين

عمر بگذشت به بيحاصلي و بو الهوسي

اي پسر جام مي ام ده كه به پيري برسي

                                                 حافظ

كاروان اشعار پارسي

ظهير فاريابي  علت فرياد خود را چنين بيان مي كند.

در اين زمانه چو فرياد رس نمي بينم    

  مرا رسد كه رسانم به آسمان  فرياد

                                               ***

سعدي:

چو سائل از تو به خواري طلب كند چيزي    

  بده   وگرنه   ستمگر   به  زور  بستاند

                                                   ***

بيتي زيبا از يغما:

چنين كه سجده برم بي حجاب پيش جمالت    

  گمان  برند   خلايق     كه   آفتاب    پرستم

                                                    ***

قاآني  شرمنده است كه در خور عفو خدا گناهي انجام نداده

است.

شرمنده از آنيم كه در روز مكافات   

  اندر  خور   عفو  تو  نكرديم  گناهي

                                         ***

بيتي زيبا از پروين اعتصامي در باره مكافات عمل:

سختي كشي ز دهر چو سختي دهي به خلق    

در   كيفر   فلك   غلط  و اشتباه  نيست

                                                 ****

مولوي نيزابياتي شبيه به اين مضمون درباره مكافات عمل

دارد.

از مكافات عمل غافل مشو      گندم از گندم برويد جو ز جو

يا:

اين جهان كوه است و فعل ما ندا       

سوي  ما  آيد  ندا ها  را  صدا

يا:

هيچ  گندم كاري و جو بر دهد       

ديده اي اسبي كه كره خر دهد

                                          ******

هلالي جغتايي نااميدي خود را چنين شرح مي دهد.

دل خون شد از اميد و نشد يار ،يار من    

  اي  واي  بر  من   و  دل  اميد وار  من

                                                ***

صائب تبريزي  سرمايه خود را تهيدستي مي داند.

ندارد  مزرع  ما  حاصلي  غير  از   تهيدستي 

 توان در چشم موري جمع كردن حاصل ما را

                                                  ****